Tuổi dậy thì là giai đoạn chuyển giao quan trọng trong cuộc đời mỗi con người. Đây là lúc mà các bạn trẻ bước qua sự thay đổi về cơ thể, tâm trí và cách nhìn nhận về thế giới. Hiểu được tâm lý của trẻ trong giai đoạn này không chỉ giúp cha mẹ và nhà trường xây dựng mối quan hệ gắn kết mà còn tạo ra điều kiện tích cực để trẻ phát triển toàn diện. Trong bài viết này, Tâm Trí Thành sẽ đào sâu vào tấm lòng của tuổi teen, phân tích đặc điểm tâm lý và cách để xây dựng niềm tin với các bạn trẻ.

Các yếu tố tâm lý nổi bật của tuổi dậy thì

1. Tâm lý bất ổn định
Tuổi dậy thì là giai đoạn mà sự thay đổi nội tiết tố ảnh hưởng mạnh mẽ đến cả thể chất và tâm lý của trẻ. Hormone như estrogen, progesterone (ở nữ) và testosterone (ở nam) tăng cao, làm cho trẻ dễ trải qua các trạng thái cảm xúc khác nhau trong một thời gian ngắn. Một nghiên cứu của Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ (APA) chỉ ra rằng 70% trẻ em trong độ tuổi 11–17 từng trải qua giai đoạn cảm thấy "mất kiểm soát" cảm xúc ít nhất một lần mỗi tuần. Trẻ có thể chuyển từ vui vẻ sang tức giận, buồn bã hoặc lo lắng chỉ trong vài phút mà không có lý do rõ ràng.

Sự thay đổi này khiến trẻ cảm thấy khó kiểm soát cảm xúc của mình, đồng thời gây khó khăn cho cha mẹ trong việc hiểu và quản lý hành vi của con. Điều này khiến cha mẹ cảm thấy khó kiểm soát và đôi khi hiểu lầm trẻ là “bướng bỉnh” hoặc “khó dạy.” Thay vì áp đặt hoặc phán xét, cha mẹ nên quan sát và lắng nghe để thấu hiểu những thay đổi của trẻ.

Ví dụ: Nếu trẻ nổi nóng, thay vì la mắng, cha mẹ có thể nói: “Ba mẹ thấy con đang không vui. Con có gì muốn chia sẻ với ba mẹ không?”

2. Khát khao tự khẳng định
Theo một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Phát triển Trẻ em Anh Quốc, 75% trẻ tuổi teen muốn tự quyết định các vấn đề cá nhân như sở thích, bạn bè, hoặc hoạt động hàng ngày. Nếu bị kiểm soát hoặc ngăn cấm, trẻ có thể cảm thấy bị chèn ép, dẫn đến xung đột gia đình. Ngược lại, khi được khuyến khích thể hiện bản thân trong những giới hạn an toàn, trẻ thường phát triển sự tự tin và tinh thần trách nhiệm.

Một trong những đặc điểm nổi bật của tuổi dậy thì là mong muốn khẳng định bản thân. Trẻ bắt đầu tìm kiếm bản sắc cá nhân, muốn được công nhận và thể hiện cá tính riêng. Như là thay đổi phong cách ăn mặc, sở thích hoặc ý kiến để khẳng định sự khác biệt so với cha mẹ. Thậm chí là thách thức hoặc từ chối những quy tắc gia đình nhằm thể hiện quyền tự quyết. Vì vậy, cha mẹ hãy để trẻ tự do thử nghiệm, miễn là điều đó không gây nguy hiểm.

Ví dụ: Nếu con muốn mặc đồ khác lạ, thay vì phản đối, cha mẹ có thể hỏi: “Con thích phong cách này ở điểm nào? Ba mẹ có thể giúp con kết hợp sao cho đẹp hơn nhé.”

3. Ảnh hưởng mạnh mẽ từ bạn bè đồng trang lứa
Ở tuổi dậy thì, bạn bè trở thành một phần quan trọng trong cuộc sống của trẻ. Trẻ thường coi ý kiến và sự đồng thuận của bạn bè là yếu tố quan trọng, thậm chí đôi khi còn hơn cả gia đình. Trẻ dễ bị ảnh hưởng bởi các hành vi tiêu cực nếu bạn bè trong nhóm tham gia vào các hoạt động không lành mạnh như sử dụng chất kích thích, nói dối, hoặc hành động nguy hiểm. Theo Tạp chí Tâm lý Học Đường Quốc tế, 30% trẻ trong độ tuổi 12–17 thừa nhận từng tham gia một hành vi tiêu cực vì áp lực từ bạn bè. Ngược lại, khi trẻ có những người bạn tích cực, chúng sẽ phát triển kỹ năng giao tiếp, khả năng làm việc nhóm và lòng tự tin. Cha mẹ nên tạo cơ hội để trẻ giới thiệu bạn bè, từ đó quan sát và định hướng một cách tinh tế.

Ví dụ: “Ba mẹ thấy con hay đi chơi với bạn A. Con có muốn mời bạn A đến nhà chơi không?”

4. Nhạy cảm với lời nói và hành động của cha mẹ
Theo nghiên cứu của Tổ chức Nghiên cứu Gia đình Quốc tế, 60% trẻ em cảm thấy ít gắn bó với cha mẹ vì thường xuyên bị chỉ trích hoặc phán xét. Trẻ tuổi teen thường nhạy cảm với những lời nhận xét hoặc hành động của người lớn, đặc biệt là từ cha mẹ. Trẻ dễ cảm thấy bị hiểu lầm hoặc không được tôn trọng nếu cha mẹ sử dụng ngôn ngữ chỉ trích và có xu hướng nhớ lâu những lời nói tiêu cực hơn là lời khen ngợi. Vì vậy, cha mẹ hãy sử dụng ngôn ngữ tích cực để động viên trẻ, ngay cả khi trẻ mắc lỗi.

Ví dụ: Thay vì nói: “Lúc nào con cũng làm mọi việc sai!”, hãy thử: “Ba mẹ biết con đã cố gắng, lần tới chắc chắn sẽ tốt hơn!”

Xây dựng niềm tin giữa cha mẹ và con cái

1. Lắng nghe và thấu hiểu
Lắng nghe không chỉ đơn giản là nghe lời trẻ nói, mà còn là thấu hiểu cảm xúc, suy nghĩ ẩn sau câu chuyện của trẻ. Nghiên cứu của Journal of Adolescence cho thấy, 85% trẻ tuổi teen cảm thấy gắn bó hơn với cha mẹ khi được lắng nghe mà không bị phán xét. Trẻ tuổi dậy thì thường cảm thấy bị hiểu lầm, vì vậy sự lắng nghe chân thành từ cha mẹ là cách để trẻ cảm nhận được rằng họ được tôn trọng và quan tâm.

Ví dụ: Khi con kể về một mâu thuẫn với bạn bè, thay vì nói: “Sao con không tránh xa bạn ấy đi?”, cha mẹ có thể hỏi: “Con thấy buồn vì điều gì? Ba/mẹ có thể giúp gì cho con không?”.

• Cách thực hiện: Đặt điện thoại hoặc các thiết bị gây xao nhãng xuống, nhìn thẳng vào mắt trẻ khi trẻ nói. Dùng câu hỏi mở để khuyến khích trẻ chia sẻ thêm, chẳng hạn: “Điều đó làm con cảm thấy như thế nào?”.
• Kết quả: Sự lắng nghe sẽ tạo cơ hội để trẻ chia sẻ cảm xúc thật, giúp mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái trở nên gắn bó hơn.

2. Thể hiện sự tin tưởng
Niềm tin là yếu tố hai chiều: khi cha mẹ thể hiện sự tin tưởng, trẻ sẽ cảm thấy có trách nhiệm hơn. Một nghiên cứu của American Psychological Association (APA) cho thấy, trẻ em được giao trách nhiệm thường có xu hướng phát triển tính tự lập và ít có nguy cơ nổi loạn hơn. Giao trách nhiệm như: để trẻ tự quản lý thời gian học tập, làm việc nhà, hoặc lên kế hoạch cho một chuyến đi chơi. Chẳng hạn, thay vì giám sát giờ giấc làm bài tập, hãy để trẻ tự lên lịch học miễn là đảm bảo hoàn thành công việc.

• Cách thực hiện: Bắt đầu từ những việc nhỏ và tăng dần mức độ phức tạp, ví dụ: yêu cầu trẻ tự chịu trách nhiệm dọn dẹp phòng riêng. Động viên trẻ khi chúng làm tốt và khuyến khích khi chúng thất bại.
• Kết quả: Sự tin tưởng không chỉ giúp trẻ phát triển tính tự giác mà còn củng cố mối quan hệ cha mẹ - con cái dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau.

3. Trở thành hình mẫu tích cực
Trẻ tuổi teen thường quan sát và học hỏi từ hành vi của cha mẹ. Một nghiên cứu của Child Development Journal cho thấy, trẻ có cha mẹ làm gương trong việc sống trung thực và kiên nhẫn thường có xu hướng phát triển các giá trị tương tự. Cha mẹ là tấm gương phản chiếu: Nếu cha mẹ thể hiện lòng kiên nhẫn, biết lắng nghe và sống trung thực, trẻ sẽ học hỏi và áp dụng những giá trị này vào cuộc sống. Khi cha mẹ giữ lời hứa, trẻ sẽ học được tầm quan trọng của sự đáng tin cậy. Ví dụ: Nếu hứa đưa trẻ đi xem phim, hãy cố gắng giữ đúng lời hứa. Trẻ cũng sẽ học cách giải quyết mâu thuẫn thông qua cách cha mẹ xử lý xung đột trong gia đình.

• Cách thực hiện: Thực hành những giá trị tích cực mà bạn mong muốn ở trẻ, như thể hiện lòng bao dung, kiên nhẫn và biết xin lỗi khi mắc lỗi.
• Kết quả: Khi cha mẹ trở thành hình mẫu tích cực, trẻ sẽ dễ dàng noi theo và xây dựng những giá trị đạo đức vững chắc cho bản thân.

4. Tôn trọng không gian cá nhân
Tuổi dậy thì là giai đoạn trẻ muốn khám phá bản thân, vì vậy không gian riêng đóng vai trò quan trọng. Theo Harvard Graduate School of Education, trẻ tuổi teen có không gian riêng thường cảm thấy tự tin hơn và ít có khả năng nổi loạn. Sự xâm phạm vào không gian cá nhân, như đọc lén nhật ký hoặc kiểm tra điện thoại, có thể làm trẻ cảm thấy bị xâm phạm quyền riêng tư và mất niềm tin vào cha mẹ.

• Cách thực hiện: Đặt ranh giới rõ ràng: giải thích lý do bạn tôn trọng không gian của trẻ và khuyến khích trẻ chia sẻ nếu cần. Ví dụ, thay vì kiểm tra phòng riêng của trẻ, hãy hỏi: “Con cần ba/mẹ giúp dọn dẹp hay muốn tự làm?”.
• Kết quả: Tôn trọng không gian cá nhân sẽ giúp trẻ cảm thấy được tin tưởng, từ đó sẵn sàng chia sẻ nhiều hơn với cha mẹ.

Kết luận

Hiểu được tâm lý của trẻ tuổi dậy thì là một hành trình đầy thử thách nhưng cũng rất ý nghĩa! Việc xây dựng niềm tin giữa cha mẹ và con cái không chỉ là nhiệm vụ của cha mẹ mà còn là sự tương tác dựa trên sự thấu hiểu, tôn trọng và đồng cảm. Khi cha mẹ biết lắng nghe, thể hiện sự tin tưởng, làm gương và tôn trọng không gian cá nhân của trẻ, họ không chỉ giúp trẻ phát triển toàn diện mà còn xây dựng một mối quan hệ gắn bó và bền vững. Hãy bắt đầu từ những hành động nhỏ nhưng chân thành, bởi niềm tin không phải là thứ có thể tạo dựng ngay lập tức mà là kết quả của quá trình vun đắp lâu dài.